Μαθήματα από την Ιαπωνία

Μια εμμονή που διακατέχει την κοινωνία μας είναι η εμμονή στην τελειότητα - το τέλειο, το απόλυτο, το αψεγάδιαστο, είναι αξίες βαθειά εγγεγραμμένες εντός μας. Στο σχολείο δεν μας επιτρέπεται "το λάθος", και τιμωρούμαστε με τον έναν ή τον άλλον τρόπο για το "μη-σωστό", το "λιγότερο από το τέλειο", βαθμολογούμαστε για την προσέγγισή μας στην τελειότητα (όπως αυτή ορίζεται κάθε φορά από αυτούς που αυτόκλητα ίσως την ορίζουν). Μία ακόμα εμμονή της κοινωνίας μας, ειδικά τις τελευταίες δεκαετίες, είναι η νεότητα. Οτιδήποτε νέο, καινούργιο, "φρέσκο", άφθαρτο, αχρησιμοποίητο, αφόρετο, έχει παραπάνω αξία από το παλιό, το φθαρμένο, το γερασμένο, το χρησιμοποιημένο. Οταν κάτι σπάει, χάνει την αξία και την ομορφιά του - είτε πρόκειται για το πρόσωπο μίας γυναίκας, είτε πρόκειται για ένα δοχείο. Είναι έως και απορριπτέο...

kintsugi, εικόνα από το ίντερνετ

Στην Ιαπωνία, αντίθετα, υπάρχει μία δυσεξήγητη για μας έννοια: το wabi sabi. Πρόκειται για μια κοσμοθεωρία που βασίζεται στην αποδοχή της ατέλειας και της παροδικότητας. Εκτιμά το ατελές, το ασύμμετρο, το παλαιό, το απλό, το μη-εκλεπτυσμένο. Εκτιμά το αυθεντικό έχοντας ευγενικά και απλά αποδεχτεί οτι: τίποτα δεν διαρκεί για πάντα, δεν υπάρχει τελειότητα, τίποτα δεν είναι "τέλειο" με την έννοια του τελειωμένου (οτι πάντα, όλα τα πράγματα μπορούν να επιδέχονται περαιτέρω βελτιώσεις). Ολα είναι σε μία διαδικασία εξέλιξης, και κάθε στάδιο είναι αποδεκτό και εκτιμητέο.

Wabi σημαίνει ακατέργαστο, φρέσκο, ανεπιτήδευτο, αγροτικό, της εξοχής, κάτι που έχει την απλότητα της φύσης, κάτι που έχει μη-κραυγαλέα κομψότητα. Είναι επίσης όλα εκείνα τα "ψεγάδια" ή οι "ανωμαλίες" που καθιστούν κάτι μοναδικό και καταδεικνύουν οτι είναι χειροποίητο. Sabi σημαίνει ομορφιά που έρχεται με την ηλικία και το χρόνο, αυτό που επάνω του φαίνεται η έννοια της φθαρτότητας, κάτι που όπως λέμε εμείς στη δύση έχει επάνω του την "πατίνα" του χρόνου.

Τα παλαιότερα χρόνια, η κατανόηση του ιδεώδους αυτού, που περιέκλειε τις έννοιες του κενού και του ατελούς, θεωρείτο ως ένα σημαντικό βήμα για το "σατόρι", ή φώτιση. Σήμερα, η έννοια αυτή συμπυκνώνεται στη σοφία που εμπεριέχεται στην φυσικότητα και στην απλότητα.

Η κοσμοθεωρία αυτή έχει γεννήσει και μία αντίστοιχη αισθητική: στην "τελετή του τσαγιού" τα σκεύη είναι απλά και "αδρά" φτιαγμένα, και θεωρείται μέγιστο προσόν η προσεκτική παρατήρηση που αποκαλύπτει τις φίνες αλλά κρυμμένες γραμμές τους. Οι Ιάπωνες σήμερα μιλούν για το wabi-sabi ως την "ομορφιά του φθαρτού": τα φυσικά πράγματα που αλλοιώνονται με το χρόνο, όπως το ξύλο, τα πρόσωπα των ανθρώπων, τα φυσικά υφάσματα, το χαρτί, τα φύλλα του φθινοπώρου, έχουν wabi sabi.

Εδώ θυμάται κανείς μία (παλιότερη - δεν ξέρω εάν κυκλοφορεί ακόμα) έκδοση του κλασσικού δοκιμίου του Τανιζάκι "Το εγκώμιο της Σκιάς". Δεν πρόκειται για τη "σκιά" όπως την εννοούν οι δυτικοί ψυχολόγοι - μιλά για τη γοητεία της σκιάς που δημιουργεί λεπτές και συχνά αδιόρατες αποχρώσεις και διαρκείς αλλαγές στη λάμψη των πραγμάτων ως ιδεώδες της Ανατολής, έναντι του ιδεώδους του φωτός και της διαρκούς προσπάθειας για την τελειότητα που διακρίνει τον Δυτικό πολιτισμό.

Αυτό που εντυπωσίασε εμένα - και έτσι ξεκίνησα να ψάχνω λίγο βαθύτερα τις έννοιες αυτές και την αισθητική τους - ήταν η συγκόλληση ενός σπασμένου δοχείου με χρυσό, που έχει την ονομασία kintsugi. Εδώ, το δοχείο που έγινε κομμάτια δεν πετιέται, αλλά αναβαθμίζεται. Οχι μόνο δεν γίνεται προσπάθεια να "φανεί σαν καινούργιο" ή "άθικτο" αλλά αντίθετα, τα σπασίματά του κολλιούνται με λάκκα που περιέχει ρινίσματα αληθινού χρυσού ώστε να αναδειχθεί - και να "εορταστεί"! - η φθορά. Με τον τρόπο αυτό αναδεικνύεται το σπασμένο αγγείο σε κάτι το μοναδικό και πολύτιμο. Πιο πολύτιμο χάρη στην εμπειρία της φθοράς, χάρη στη φύση της ίδιας του της φθαρτότητας.

"kintsugi" εικόνα από το ίντερνετ

Αυτή η εστίαση του ματιού (αλλά και του νου) επάνω στο μικρό, το πρόσκαιρο, το φθαρτό, ως κάτι άξιο προσοχής και εκτίμησης νιώθω οτι είναι ένα μεγάλο μάθημα ζωής. Σήμερα ζούμε ένα διαρκές κυνήγι εντυπωσιασμού, που προέρχεται από τη σύγκριση: ψάχνουμε και θαυμάζουμε το πιο μεγάλο, το πιο ζωηρόχρωμο, το πιο ζουμερό, το πιο γρήγορο, το πιο σπάνιο, το πιο δυνατό, "το πιο". Συγκρίνοντας δουλεύει πυρετωδώς ο νους και ψάχνει αενάως νέα ερεθίσματα στην εξωτερικότητα - και "η αγορά" δημιουργεί νέα προϊόντα για να ικανοποιήσει την ακόρεστη επιθυμία μας για "το πιο". Τα σημερινά βιομηχανικά προϊόντα έχουν ενσωματωμένη ημερομηνία λήξεως (built-in obsolescence). Με τις γνωστές συνέπειες, τόσο στον ψυχισμό μας, όσο και στην τσέπη μας, στη δημοκρατία, και στον ίδιο τον ταλαίπωρο πλανήτη μας.

Ισως η στοχαστικότητα της ματιάς του wabi sabi  να σώσει τον πολιτισμό μαζί με την ψυχή μας.