Μαθήματα από την Ιαπωνία

Μια εμμονή που διακατέχει την κοινωνία μας είναι η εμμονή στην τελειότητα - το τέλειο, το απόλυτο, το αψεγάδιαστο, είναι αξίες βαθειά εγγεγραμμένες εντός μας. Στο σχολείο δεν μας επιτρέπεται "το λάθος", και τιμωρούμαστε με τον έναν ή τον άλλον τρόπο για το "μη-σωστό", το "λιγότερο από το τέλειο", βαθμολογούμαστε για την προσέγγισή μας στην τελειότητα (όπως αυτή ορίζεται κάθε φορά από αυτούς που αυτόκλητα ίσως την ορίζουν). Μία ακόμα εμμονή της κοινωνίας μας, ειδικά τις τελευταίες δεκαετίες, είναι η νεότητα. Οτιδήποτε νέο, καινούργιο, "φρέσκο", άφθαρτο, αχρησιμοποίητο, αφόρετο, έχει παραπάνω αξία από το παλιό, το φθαρμένο, το γερασμένο, το χρησιμοποιημένο. Οταν κάτι σπάει, χάνει την αξία και την ομορφιά του - είτε πρόκειται για το πρόσωπο μίας γυναίκας, είτε πρόκειται για ένα δοχείο. Είναι έως και απορριπτέο...

kintsugi, εικόνα από το ίντερνετ

Στην Ιαπωνία, αντίθετα, υπάρχει μία δυσεξήγητη για μας έννοια: το wabi sabi. Πρόκειται για μια κοσμοθεωρία που βασίζεται στην αποδοχή της ατέλειας και της παροδικότητας. Εκτιμά το ατελές, το ασύμμετρο, το παλαιό, το απλό, το μη-εκλεπτυσμένο. Εκτιμά το αυθεντικό έχοντας ευγενικά και απλά αποδεχτεί οτι: τίποτα δεν διαρκεί για πάντα, δεν υπάρχει τελειότητα, τίποτα δεν είναι "τέλειο" με την έννοια του τελειωμένου (οτι πάντα, όλα τα πράγματα μπορούν να επιδέχονται περαιτέρω βελτιώσεις). Ολα είναι σε μία διαδικασία εξέλιξης, και κάθε στάδιο είναι αποδεκτό και εκτιμητέο.

Wabi σημαίνει ακατέργαστο, φρέσκο, ανεπιτήδευτο, αγροτικό, της εξοχής, κάτι που έχει την απλότητα της φύσης, κάτι που έχει μη-κραυγαλέα κομψότητα. Είναι επίσης όλα εκείνα τα "ψεγάδια" ή οι "ανωμαλίες" που καθιστούν κάτι μοναδικό και καταδεικνύουν οτι είναι χειροποίητο. Sabi σημαίνει ομορφιά που έρχεται με την ηλικία και το χρόνο, αυτό που επάνω του φαίνεται η έννοια της φθαρτότητας, κάτι που όπως λέμε εμείς στη δύση έχει επάνω του την "πατίνα" του χρόνου.

Τα παλαιότερα χρόνια, η κατανόηση του ιδεώδους αυτού, που περιέκλειε τις έννοιες του κενού και του ατελούς, θεωρείτο ως ένα σημαντικό βήμα για το "σατόρι", ή φώτιση. Σήμερα, η έννοια αυτή συμπυκνώνεται στη σοφία που εμπεριέχεται στην φυσικότητα και στην απλότητα.

Η κοσμοθεωρία αυτή έχει γεννήσει και μία αντίστοιχη αισθητική: στην "τελετή του τσαγιού" τα σκεύη είναι απλά και "αδρά" φτιαγμένα, και θεωρείται μέγιστο προσόν η προσεκτική παρατήρηση που αποκαλύπτει τις φίνες αλλά κρυμμένες γραμμές τους. Οι Ιάπωνες σήμερα μιλούν για το wabi-sabi ως την "ομορφιά του φθαρτού": τα φυσικά πράγματα που αλλοιώνονται με το χρόνο, όπως το ξύλο, τα πρόσωπα των ανθρώπων, τα φυσικά υφάσματα, το χαρτί, τα φύλλα του φθινοπώρου, έχουν wabi sabi.

Εδώ θυμάται κανείς μία (παλιότερη - δεν ξέρω εάν κυκλοφορεί ακόμα) έκδοση του κλασσικού δοκιμίου του Τανιζάκι "Το εγκώμιο της Σκιάς". Δεν πρόκειται για τη "σκιά" όπως την εννοούν οι δυτικοί ψυχολόγοι - μιλά για τη γοητεία της σκιάς που δημιουργεί λεπτές και συχνά αδιόρατες αποχρώσεις και διαρκείς αλλαγές στη λάμψη των πραγμάτων ως ιδεώδες της Ανατολής, έναντι του ιδεώδους του φωτός και της διαρκούς προσπάθειας για την τελειότητα που διακρίνει τον Δυτικό πολιτισμό.

Αυτό που εντυπωσίασε εμένα - και έτσι ξεκίνησα να ψάχνω λίγο βαθύτερα τις έννοιες αυτές και την αισθητική τους - ήταν η συγκόλληση ενός σπασμένου δοχείου με χρυσό, που έχει την ονομασία kintsugi. Εδώ, το δοχείο που έγινε κομμάτια δεν πετιέται, αλλά αναβαθμίζεται. Οχι μόνο δεν γίνεται προσπάθεια να "φανεί σαν καινούργιο" ή "άθικτο" αλλά αντίθετα, τα σπασίματά του κολλιούνται με λάκκα που περιέχει ρινίσματα αληθινού χρυσού ώστε να αναδειχθεί - και να "εορταστεί"! - η φθορά. Με τον τρόπο αυτό αναδεικνύεται το σπασμένο αγγείο σε κάτι το μοναδικό και πολύτιμο. Πιο πολύτιμο χάρη στην εμπειρία της φθοράς, χάρη στη φύση της ίδιας του της φθαρτότητας.

"kintsugi" εικόνα από το ίντερνετ

Αυτή η εστίαση του ματιού (αλλά και του νου) επάνω στο μικρό, το πρόσκαιρο, το φθαρτό, ως κάτι άξιο προσοχής και εκτίμησης νιώθω οτι είναι ένα μεγάλο μάθημα ζωής. Σήμερα ζούμε ένα διαρκές κυνήγι εντυπωσιασμού, που προέρχεται από τη σύγκριση: ψάχνουμε και θαυμάζουμε το πιο μεγάλο, το πιο ζωηρόχρωμο, το πιο ζουμερό, το πιο γρήγορο, το πιο σπάνιο, το πιο δυνατό, "το πιο". Συγκρίνοντας δουλεύει πυρετωδώς ο νους και ψάχνει αενάως νέα ερεθίσματα στην εξωτερικότητα - και "η αγορά" δημιουργεί νέα προϊόντα για να ικανοποιήσει την ακόρεστη επιθυμία μας για "το πιο". Τα σημερινά βιομηχανικά προϊόντα έχουν ενσωματωμένη ημερομηνία λήξεως (built-in obsolescence). Με τις γνωστές συνέπειες, τόσο στον ψυχισμό μας, όσο και στην τσέπη μας, στη δημοκρατία, και στον ίδιο τον ταλαίπωρο πλανήτη μας.

Ισως η στοχαστικότητα της ματιάς του wabi sabi  να σώσει τον πολιτισμό μαζί με την ψυχή μας.

Το Ιαμα της Καρυδιάς

"Γι αυτούς που έχουν συγκεκριμένα ιδεώδη και φιλοδοξίες στη ζωή, και τα εκπληρώνουν, αλλά σε σπάνιες περιπτώσεις μπαίνουν στον πειρασμό να αφήνονται να απομακρύνονται από τις ιδέες τους, τους στόχους και την εργασία τους εξαιτίας του ενθουσιασμού, των πεποιθήσεων ή των ισχυρών απόψεων των άλλων. Αυτό το ίαμα δίνει σταθερότητα και προστασία από εξωτερικές επιρροές." Δρ. Εντουαρντ Μπαχ

17 Απριλίου 2018. Ημέρα ανοιξιάτικη αλλά θολή, σχεδόν συννεφιασμένη. Εφτασα με το αυτοκίνητο στο μικρό σύδεντρο από γηραιές καρυδιές στη μέση του κάμπου. Με τη νέα μου εμαγιέ κατσαρόλα και το κλαδευτηράκι πλησίασα την απέναντι πλευρά του δρόμου. Τα δέντρα χάρηκαν που κάποια τα πλησίασε, που ένας άνθρωπος εστίασε την προσοχή και την αγάπη του επάνω τους. Μέσα στη σιωπή, μίλησα και εξηγήθηκα στη μικρή παρέα, στο χορταριασμένο δασάκι από καρυδιές. 

Τα πουλιά επιδίδονταν σε ένα όργιο τιτιβισμάτων, όπως και την ώρα ετούτη, που το ίαμα βράζει.

Το άρωμα των ανθισμένων δέντρων ήταν μεθυστικό - λεπτό, αλλά δυνατό. Ποτέ δεν είχα προσέξει το άρωμα των ανθέων της καρυδιάς! Ούτε τα μικρά στρογγυλά θηλυκά της άνθη (που χρησιμοποιούνται για το ίαμα). Εισέπνευσα όλο αυτό το θαύμα με καρδιά γεμάτη ευγνωμοσύνη.

Ευγνώμων για την ομορφιά, την ησυχία, την ειρήνη, το άρωμα, την αφθονία, την προθυμία των δέντρων να θυσιάσουν μερικά από τα άνθη και τα φύλλα τους. Ευγνώμων. Ευγνώμων για τα δέντρα, για τον άνθρωπο που τα φύτεψε, για τα στοιχεία που τα έθρεψαν, ευγνώμων για τη σοφία τους. Ευγνώμων για την προστασία που θα προσφέρουν ως ανθοϊαμα.

Με την καρδιά μου γεμάτη ευγνωμοσύνη διέσχισα τον κάμπο και ήρθα στις πηγές με τα μικρά ιερά, όπου βρίσκεται και η Ζωοδόχος Πηγή, και όπου ρυάκια ρέουν για να συναντήσουν τα ποτάμια που συναντούν άλλα ποτάμια μέχρι να φτάσουν στη θάλασσα. Γέμισα τη νέα εμαγιέ κατσαρόλα με νερό πηγής, και άναψα το γκαζάκι πάνω σε ένα ξύλινο τραπέζι πικνικ. Περπάτησα τριγύρω. Την περασμένη Παρασκευή εδώ είχε πανηγύρι, και ο τόπος είχε κυριολεκτικά ξυριστεί από τα χόρτα (αλλά όχι δυστυχώς από τα διάφορα πλαστικά και σπασμένα γυαλιά).

Κάποια στιγμή ήρθε ένας άντρας με ένα ντόμπερμαν. Μιλήσαμε λιγάκι. Μου είπε πως είναι εκπαιδευτής αστυνομικών σκύλων, και οτι το ζωάκι ήταν σε διαδικασία εκπαίδευσης. Παρότι το ένιωσα φιλικό δεν το πλησίασα, γιατί δεν ήθελα να πάω πίσω την εκπαίδευσή του. Σκέφτηκα: ένας σκύλος προστασίας, που εκπαιδεύεται να προστατεύει ζωές, μαζί με τον εκπαιδευτή του, την ώρα που εγώ φτιάχνω ένα ίαμα προστασίας (που στο παρελθόν έχει προστατεύσει τη δική μου ζωή, τη δική μου ψυχική ακεραιότητα).

Η κατσαρόλα στο γκαζάκι άργησε να βράσει, κι έπρεπε να αφήσω το ίαμα άλλη μισή ώρα χωρίς καπάκι. Μέσα του έπεσαν και οι στάλες της βροχής. Εφτιαξα πολύ! Ηρθε και η Ζωή κι έκατσε μαζί μου στο υπόστεγο, και μιλήσαμε. Θα φτιάξει κι εκείνη το ίδιο, με τη μέθοδο του ήλιου, και θα συγκρίνουμε τη δραστικότητα. Για να δούμε. Ο Μπαχ έφτιαχνε την καρυδιά με τη μέθοδο του βρασμού: είτε γιατί στην Αγγλία ο καιρός την άνοιξη έχει πολλές συννεφιές, είτε επειδή τα μαθήματα που έχει να διδάξει η καρυδιά προέρχονται από τον κόσμο "εδώ κάτω", από το πυρ των δοκιμασιών της εδώ ζωής μας...

Είναι ένα σκούρο καφέ αρωματικό υγρό. Το εμφιάλωσα - μικρά καφέ σωματίδια κόλλησαν στο φίλτρο, και χρειάστηκε να το αλλάξω 2-3 φορές. Εδωσα ένα μπουκάλι στη Ζωή και κράτησα το υπόλοιπο. Νομίζω θα ποτίσω και τα φυτάκια μου με αυτό, και θα δώσω ένα μπουκάλι σε έναν αγρότη ο οποίος αγαπά τους πειραματισμούς. Για να δούμε τι θα γίνει! Ενθουσιάζομαι από την προσμονή, κι από την ίδια μου την περιέργεια!

Προσεγγίζω το Αρχέτυπο της Καρυδιάς: σήμερα οι καρυδιές φαίνονται σαν να λάμπουν και να μου μιλούν, και τις ξεχωρίζω ακόμα και από πολύ μακριά (όλος ο κάμπος έχει σειρές από 5-10 καρυδιές στη σειρά σε σημεία του, μάλλον παλιά σύνορα ιδιοκτησίας). Η καρυδιά εκλύει μία ουσία, τη γιουνγκλόνη, που δεν επιτρέπει σε πολλά φυτά να ζήσουν κοντά και γύρω της - με άλλα λόγια αυτοπροστατεύεται, οριοθετεί το δικό της χώρο. Τα φύλλα της έχουν εντομοαπωθητικές ιδιότητες, και γι αυτό τα παλιά χρόνια έβαζαν τα άλογα να ξεκουραστούν κάτω από τις καρυδιές, για να ανακουφιστούν από τα τσιμπήματα των εντόμων. Ο καρπός της, το γνωστό μας καρύδι, μοιάζει με κρανίο που περιέχει έναν εγκέφαλο: στο εγκέφαλο εδράζει το "μυαλό" μας και οι σκέψεις μας. Το πράσινο περικάρπιο κάνει τον καρπό να μοιάζει με άγουρο δαμάσκηνο, αλλά είναι τόσο πικρό που κανένα ζώο ή πτηνό δεν αντέχει να το φάει (η προστασία, και πάλι)! Το λατινικό της όνομα είναι Junglans (regia, η συνήθης ποικιλία που τρώμε), δηλαδή "η βάλανος του Δία". 

Μέσα στο μικρό δασάκι που μάζεψα τα άνθη, υπήρχε κρυμμένο ένα εκκλησάκι, αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Μεταμόρφωση σημαίνει αλλαγή και μετάβαση σε μία νέα μορφή. Το ίαμα της καρυδιάς κάνει ακριβώς αυτό: προστατεύει τη δική μας εσωτερική μεταμόρφωση, τη δική μας εσωτερική αλλαγή. Θωρακίζει τη σκέψη μας από τα βέλη των σκέψεων των άλλων, μας "κρύβει" λιγάκι από τα μάτια του κόσμου. Είναι ένα ίαμα για όλους εμάς που θέλουμε να παραμείνουμε ανενόχλητοι και απερίσπαστοι από τα αλλότρια συναισθήματα και αντιλήψεις των γύρω μας (που σχετίζονται με τις επιλογές και την εργασία και τις δικές μας αλλαγές). Γι αυτό συχνά ενδείκνυται στις φάσεις αλλαγών και μεταβάσεων (νέα εργασία, νέο μωρό, νέα συμβίωση, διαζύγιο, κτλ). Πρόκειται για ένα ίαμα που προστατεύει την εσωτερική μας ακεραιότητα από τις έξωθεν επιδράσεις, ειδικά σε περιόδους μετάβασης (ποιές είναι οι έξωθεν επιδράσεις; το μάρκετινγκ, η "κοινή γνώμη", η πίεση από τους ομηλίκους, οι ψυχικές επιθέσεις, η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία...). Οχι πως το καταλαβαίνουμε όλο αυτό, απαραίτητα: αλλά συμβαίνει συχνά να εξανεμίζεται "αναίτια" ο ενθουσιασμός ή η διάθεσή μας να κάνουμε κάτι που το θέλαμε πολύ, και να παλινδρομούμε σε σκέψεις και απόψεις που δεν είναι "δικές μας"...

"Η καρυδιά είναι το ίαμα για τα στάδια που περνάμε, την οδοντοφυία, την εφηβεία, την εμμηνόπαυση. Για τις μεγάλες αποφάσεις της ζωής μας όπως την αλλαγή θρησκεύματος, την αλλαγή εργασίας, την αλλαγή χώρας. Το Ιαμα γι αυτούς που πήραν την απόφαση να κάνουν το μεγάλο βήμα στη ζωή, να σπάσουν τους δεσμούς τους με τις κατεστημένες συμβάσεις, να αφήσουν πίσω τους τα παλιά όρια και περιορισμούς και να ξεκινήσουν έναν νέο δρόμο" Δρ. Εντουαρντ Μπαχ.

Μη στέκεσαι

Το είχα βρει παλιά σε μια ποιητική ανθολογία, και έλεγε "ανωνύμου". Το είχε στείλει στους γονείς του ένας νεαρός άγγλος στρατιώτης που υπηρετούσε στη Β. Ιρλανδία, να ανοιχτεί και να διαβαστεί στην περίπτωση του θανάτου του. Τώρα το γκούγκλ με πληροφορεί πως γράφτηκε από μία σύγχρονη αμερικανίδα, την Μαίρη Ελίζαμπεθ Φράι (1905-2004). Το είχε γράψει πάνω στην καφετιά σακούλα του μανάβη για την εβραιοπούλα που ζούσε στο σπίτι της και δεν μπόρεσε να παραστεί στην κηδεία της μητέρας στη Γερμανία. 

Μη Στέκεσαι στον Τάφο μου και Κλαίς

Μη στέκεσαι στον τάφο μου και κλαίς.

Δεν είμαι εκεί. Ούτε κοιμάμαι.

Είμαι χίλιοι ανέμοι που φυσούν.

Είμαι οι διαμαντένιες λάμψεις του χιονιού

Οι ηλιαχτίδες του ώριμου σταριού

Του φθινοπώρου η απαλή βροχή.

Μέσα στην ησυχία του πρωιού όταν ξυπνάς

είμαι το γρήγορο φτερούγισμα προς τα ψηλά

πουλιών που ήσυχα πετούν σε κύκλους.

Είμαι της νύχτας τ' απαλά αστέρια.

Μή  στέκεσαι στον τάφο μου και κλαίς.

Δεν είμαι εκεί. Δεν πέθανα ποτέ.

(μετάφραση: Ελενα Γκώγκου)