Γραμμική Σκέψη, Κυκλική Σκέψη

Αν βγούμε έξω και κοιτάξουμε τη φύση γύρω μας, δεν βλέπουμε ούτε μία ίσια γραμμή. Και αν εξαιρέσουμε την κυβική δομή κάποιων (ελάχιστων) κρυστάλλων, ούτε "κουτιά" δεν βλέπουμε.

Ζούμε, όμως, σε έναν "γραμμικό" κόσμο. Η, μάλλον, σε έναν γραμμικό πολιτισμό: ταξινομούμε τη γνώση και τις επιστήμες και έτσι τις ξεχωρίζουμε τη μία από την άλλη καλά-καλά και στεγανά ("τι σχέση έχει η υγεία με τη γεωπονική; καμία!" μου έλεγε θριαμβευτικά ένας επιστήμων πρόσφατα). Οι άνθρωποι αυτοκαθοριζόμαστε με βάση το επάγγελμά μας - είμαστε δικηγόροι ή γιατροί, ζωγράφοι ή αγρότες, καθηγητές ή μηχανικοί. (Εστω, οι περισσότεροι από μας, γιατί υπάρχουν και αυτοί που συνδυάζουν αρκετά και δύσκολα μπαίνουν σε αναγνωρίσιμα καλούπια.) 

Ζούμε σε "κουτιά": τα σπίτια μας, τα σχολεία μας, οι χώροι εργασίας μας, τα οχήματά μας - από το ένα κουτί μεταφερόμαστε στο άλλο, διακριτά κουτιά, διακριτά γνωστικά πεδία (στο κουτί που ονομάζουμε σχολείο μαθαίνουμε φυσική, γλώσσα, γεωγραφία, εικαστικά, όλα ξεχωριστά), και φτάνουμε να κάνουμε ένα διακριτό επάγγελμα (ένα κουτί μέσα σε ένα άλλο κουτί). Ολα διακριτά, ξεχωριστά, και στεγανά.

Στη φύση (στα τοπία, στα δέντρα, στη θάλασσα, στο ίδιο μας το σώμα) τα πάντα συνδέονται. Τίποτα δεν είναι απολύτως στεγανό, όλα αλληλοπεριχωρούνται. Ολα είναι κύκλος. Οταν τραυματίζεται το χέρι μας νιώθουμε τον πόνο με όλο μας το σύστημα. Οταν πάσχει η καρδιά πάσχουν και τα νεφρά, πάσχει και ο συναισθηματικός μας κόσμος. Οταν ρίχνουμε φυτοφάρμακα στη γη περνούν στον υδροφόρο ορίζοντα και μολύνεται το νερό ενός ποταμού εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά - ο οποίος ποταμός μπορεί να αρδεύει άλλα χωράφια, μια άλλη πόλη, να χύνεται σε μία άλλη θάλασσα. Κόβεται ένα δάσος στη Χαλκιδική και πάσχει από ξηρασία η Κρήτη. Ενα έντομο αποκτά ανοχή σε ένα ζιζανιοκτόνο σε μία περιοχή, και σύντομα όλα τα μέλη του είδους του απανταχού της γης δεν βλάπτονται πλέον από το συγκεκριμένο ζιζανιοκτόνο. Τα πάντα είναι συστήματα που επιδρούν το ένα επί του άλλου διαρκώς - τίποτα δεν μένει ανεπηρέαστο από τίποτα, όλα τροποποιούν και τροποποιούνται. Ολα τα ζωντανά, τουλάχιστον. (Στην περμακουλτούρα λέμε "everything gardens"!)

Η γραμμική σκέψη μας πάει από-δω-μέχρι-εκεί, έχει αρχή-μέση-τέλος. Το τέλος είναι τέλος. Πάει και τέλειωσε, που λέμε. Το κάθε εμπόδιο μας φαίνεται βουνό, το κάθε τέλος είναι θάνατος ("μικρός" ή "μεγάλος"). Η "κυκλική" σκέψη δε σταματά: μέσα στον κύκλο όλα είναι κρίκοι της αλυσίδας (μαθήματα, που λένε οι μεταφυσικά σκεπτόμενοι), ο κύκλος δεν έχει αρχή και τέλος. Η φύση πεθαίνει και αναγεννάται σε κάθε κύκλο της γης γύρω από τον ήλιο. Μία ερωτική σχέση που "τελείωσε" φέρει μέσα της το σπέρμα και τις προϋποθέσεις της επόμενης, με τη μορφή της σοφίας που αποκτήθηκε κατά τη διάρκειά της. Ο κύκλος περιέχεται και περιέχει άλλους κύκλους. Τίποτα δεν στέκεται μόνο του, αποκομμένο ή απομονωμένο, όλα συνδέονται.

Εγραψα τον όρο "κυκλική σκέψη" για να τον αντιδιαστείλω με τη γραμμική - στην πραγματικότητα, θα ήταν σωστότερο να μιλούμε για ολιστική σκέψη. Πρόκειται για έναν τρόπο σκέψης που λαμβάνει υπόψη τις αλληλεπιδράσεις των στοιχείων μέσα σε ένα σύστημα (έναντι της μονομερούς αντιμετώπισης κάθε στοιχείου ξεχωριστά).

Η εμπειρία πολλών ανθρώπων σήμερα όταν πάνε στο γιατρό, λ.χ., είναι οτι παραπονούνται, ας πούμε, από πονοκεφάλους. Ο γιατρός θα δώσει ένα φάρμακο για τον πονοκέφαλο, το οποίο όμως θα επιδράσει στο στομάχι, οπότε ο ασθενής θα πάει στο γαστρεντερολόγο - και θα πάρει άλλο φάρμακο. Το οποίο πιθανόν να επιδράσει στη διάθεσή του, οπότε μπορεί να επισκεφθεί τον ψυχίατρο, ο οποίος θα του δώσει ένα άλλο φάρμακο, το οποίο πιθανόν να επιδράσει στο αναπνευστικό του - οπότε θα πάρει σειρά ο πνευμονολόγος, κ.ο.κ. Ιδού ο κύκλος! Ο οποίος, όμως, τυγχάνει μάλλον φαύλος, γιατί η υγεία του ανθρώπου διαρκώς επιδεινώνεται... Ισως ένας πιο φωτισμένος ολιστικά σκεπτόμενος γιατρός να λάμβανε υπόψη του αφενός τις αιτίες του πονοκεφάλου, αφετέρου την αλληλεπίδραση των οργάνων (στοιχείων του συστήματος που λέγεται ανθρώπινος οργανισμός) και των δραστικών χημικών ουσιών των φαρμάκων, και να συνταγογραφούσε ανάλογα.

Η γραμμική σκέψη και τα κουτιά προσφέρουν 'τάξη και ασφάλεια', και μας βολεύουν. Οπως το ξεβόλεμα, έχει και το βόλεμα το δικό του τίμημα: αποκοπτόμαστε από τη φύση, από τις καμπύλες, τις ροές, την εξέλιξη και τη σοφία της. Αποκοπτόμαστε από τη γονιμότητα - δεν υπάρχει τετράγωνη μήτρα ούτε ολόισιος φαλλός σε κανένα βιολογικό είδος στον πλανήτη μας. Αποκοπτόμαστε ο ένας από τον άλλον, και στενεύουμε τον ορίζοντα της σκέψης μας.

Η ολιστική σκέψη βλέπει συνδέσεις και αλληλεπιδράσεις, βλέπει συστήματα, βλέπει τα πράγματα "σφαιρικά", όπως λέμε (να τος πάλι ο κύκλος!). Η ολιστική σκέψη δεν είναι απλή - ούτε σαν διαδικασία του σκέπτεσθαι, ούτε σαν υπόθεση. Προϋποθέτει αφενός περισσότερες γνώσεις, αφετέρου την επίγνωση οτι δεν υπάρχουν διαθέσιμες όλες οι απαραίτητες γνώσεις! 

Ακούγεται παράδοξο, αλλά οι άνθρωποι που σκέφτονται πιο ολιστικά είναι αυτοί που ευκολότερα παραδέχονται οτι δεν τα ξέρουν όλα. Οσο πιο ολιστικά σκέπτεται ένας άνθρωπος τόσο λιγότερη αλαζονεία διαθέτει. Συχνά μπορεί να φαίνεται ακόμα και αδαής μπροστά στους "φωστήρες" της γραμμικής σκέψης. Συχνότατα δεν γίνεται κατανοητός από τον μέσο άνθρωπο των κουτιών και των γραμμών. Δύσκολος ο τετραγωνισμός του κύκλου!