Μαθήματα από την Ιαπωνία

Μια εμμονή που διακατέχει την κοινωνία μας είναι η εμμονή στην τελειότητα - το τέλειο, το απόλυτο, το αψεγάδιαστο, είναι αξίες βαθειά εγγεγραμμένες εντός μας. Στο σχολείο δεν μας επιτρέπεται "το λάθος", και τιμωρούμαστε με τον έναν ή τον άλλον τρόπο για το "μη-σωστό", το "λιγότερο από το τέλειο", βαθμολογούμαστε για την προσέγγισή μας στην τελειότητα (όπως αυτή ορίζεται κάθε φορά από αυτούς που αυτόκλητα ίσως την ορίζουν). Μία ακόμα εμμονή της κοινωνίας μας, ειδικά τις τελευταίες δεκαετίες, είναι η νεότητα. Οτιδήποτε νέο, καινούργιο, "φρέσκο", άφθαρτο, αχρησιμοποίητο, αφόρετο, έχει παραπάνω αξία από το παλιό, το φθαρμένο, το γερασμένο, το χρησιμοποιημένο. Οταν κάτι σπάει, χάνει την αξία και την ομορφιά του - είτε πρόκειται για το πρόσωπο μίας γυναίκας, είτε πρόκειται για ένα δοχείο. Είναι έως και απορριπτέο...

kintsugi, εικόνα από το ίντερνετ

Στην Ιαπωνία, αντίθετα, υπάρχει μία δυσεξήγητη για μας έννοια: το wabi sabi. Πρόκειται για μια κοσμοθεωρία που βασίζεται στην αποδοχή της ατέλειας και της παροδικότητας. Εκτιμά το ατελές, το ασύμμετρο, το παλαιό, το απλό, το μη-εκλεπτυσμένο. Εκτιμά το αυθεντικό έχοντας ευγενικά και απλά αποδεχτεί οτι: τίποτα δεν διαρκεί για πάντα, δεν υπάρχει τελειότητα, τίποτα δεν είναι "τέλειο" με την έννοια του τελειωμένου (οτι πάντα, όλα τα πράγματα μπορούν να επιδέχονται περαιτέρω βελτιώσεις). Ολα είναι σε μία διαδικασία εξέλιξης, και κάθε στάδιο είναι αποδεκτό και εκτιμητέο.

Wabi σημαίνει ακατέργαστο, φρέσκο, ανεπιτήδευτο, αγροτικό, της εξοχής, κάτι που έχει την απλότητα της φύσης, κάτι που έχει μη-κραυγαλέα κομψότητα. Είναι επίσης όλα εκείνα τα "ψεγάδια" ή οι "ανωμαλίες" που καθιστούν κάτι μοναδικό και καταδεικνύουν οτι είναι χειροποίητο. Sabi σημαίνει ομορφιά που έρχεται με την ηλικία και το χρόνο, αυτό που επάνω του φαίνεται η έννοια της φθαρτότητας, κάτι που όπως λέμε εμείς στη δύση έχει επάνω του την "πατίνα" του χρόνου.

Τα παλαιότερα χρόνια, η κατανόηση του ιδεώδους αυτού, που περιέκλειε τις έννοιες του κενού και του ατελούς, θεωρείτο ως ένα σημαντικό βήμα για το "σατόρι", ή φώτιση. Σήμερα, η έννοια αυτή συμπυκνώνεται στη σοφία που εμπεριέχεται στην φυσικότητα και στην απλότητα.

Η κοσμοθεωρία αυτή έχει γεννήσει και μία αντίστοιχη αισθητική: στην "τελετή του τσαγιού" τα σκεύη είναι απλά και "αδρά" φτιαγμένα, και θεωρείται μέγιστο προσόν η προσεκτική παρατήρηση που αποκαλύπτει τις φίνες αλλά κρυμμένες γραμμές τους. Οι Ιάπωνες σήμερα μιλούν για το wabi-sabi ως την "ομορφιά του φθαρτού": τα φυσικά πράγματα που αλλοιώνονται με το χρόνο, όπως το ξύλο, τα πρόσωπα των ανθρώπων, τα φυσικά υφάσματα, το χαρτί, τα φύλλα του φθινοπώρου, έχουν wabi sabi.

Εδώ θυμάται κανείς μία (παλιότερη - δεν ξέρω εάν κυκλοφορεί ακόμα) έκδοση του κλασσικού δοκιμίου του Τανιζάκι "Το εγκώμιο της Σκιάς". Δεν πρόκειται για τη "σκιά" όπως την εννοούν οι δυτικοί ψυχολόγοι - μιλά για τη γοητεία της σκιάς που δημιουργεί λεπτές και συχνά αδιόρατες αποχρώσεις και διαρκείς αλλαγές στη λάμψη των πραγμάτων ως ιδεώδες της Ανατολής, έναντι του ιδεώδους του φωτός και της διαρκούς προσπάθειας για την τελειότητα που διακρίνει τον Δυτικό πολιτισμό.

Αυτό που εντυπωσίασε εμένα - και έτσι ξεκίνησα να ψάχνω λίγο βαθύτερα τις έννοιες αυτές και την αισθητική τους - ήταν η συγκόλληση ενός σπασμένου δοχείου με χρυσό, που έχει την ονομασία kintsugi. Εδώ, το δοχείο που έγινε κομμάτια δεν πετιέται, αλλά αναβαθμίζεται. Οχι μόνο δεν γίνεται προσπάθεια να "φανεί σαν καινούργιο" ή "άθικτο" αλλά αντίθετα, τα σπασίματά του κολλιούνται με λάκκα που περιέχει ρινίσματα αληθινού χρυσού ώστε να αναδειχθεί - και να "εορταστεί"! - η φθορά. Με τον τρόπο αυτό αναδεικνύεται το σπασμένο αγγείο σε κάτι το μοναδικό και πολύτιμο. Πιο πολύτιμο χάρη στην εμπειρία της φθοράς, χάρη στη φύση της ίδιας του της φθαρτότητας.

"kintsugi" εικόνα από το ίντερνετ

Αυτή η εστίαση του ματιού (αλλά και του νου) επάνω στο μικρό, το πρόσκαιρο, το φθαρτό, ως κάτι άξιο προσοχής και εκτίμησης νιώθω οτι είναι ένα μεγάλο μάθημα ζωής. Σήμερα ζούμε ένα διαρκές κυνήγι εντυπωσιασμού, που προέρχεται από τη σύγκριση: ψάχνουμε και θαυμάζουμε το πιο μεγάλο, το πιο ζωηρόχρωμο, το πιο ζουμερό, το πιο γρήγορο, το πιο σπάνιο, το πιο δυνατό, "το πιο". Συγκρίνοντας δουλεύει πυρετωδώς ο νους και ψάχνει αενάως νέα ερεθίσματα στην εξωτερικότητα - και "η αγορά" δημιουργεί νέα προϊόντα για να ικανοποιήσει την ακόρεστη επιθυμία μας για "το πιο". Τα σημερινά βιομηχανικά προϊόντα έχουν ενσωματωμένη ημερομηνία λήξεως (built-in obsolescence). Με τις γνωστές συνέπειες, τόσο στον ψυχισμό μας, όσο και στην τσέπη μας, στη δημοκρατία, και στον ίδιο τον ταλαίπωρο πλανήτη μας.

Ισως η στοχαστικότητα της ματιάς του wabi sabi  να σώσει τον πολιτισμό μαζί με την ψυχή μας.

Το Ιαμα της Καρυδιάς

"Γι αυτούς που έχουν συγκεκριμένα ιδεώδη και φιλοδοξίες στη ζωή, και τα εκπληρώνουν, αλλά σε σπάνιες περιπτώσεις μπαίνουν στον πειρασμό να αφήνονται να απομακρύνονται από τις ιδέες τους, τους στόχους και την εργασία τους εξαιτίας του ενθουσιασμού, των πεποιθήσεων ή των ισχυρών απόψεων των άλλων. Αυτό το ίαμα δίνει σταθερότητα και προστασία από εξωτερικές επιρροές." Δρ. Εντουαρντ Μπαχ

17 Απριλίου 2018. Ημέρα ανοιξιάτικη αλλά θολή, σχεδόν συννεφιασμένη. Εφτασα με το αυτοκίνητο στο μικρό σύδεντρο από γηραιές καρυδιές στη μέση του κάμπου. Με τη νέα μου εμαγιέ κατσαρόλα και το κλαδευτηράκι πλησίασα την απέναντι πλευρά του δρόμου. Τα δέντρα χάρηκαν που κάποια τα πλησίασε, που ένας άνθρωπος εστίασε την προσοχή και την αγάπη του επάνω τους. Μέσα στη σιωπή, μίλησα και εξηγήθηκα στη μικρή παρέα, στο χορταριασμένο δασάκι από καρυδιές. 

Τα πουλιά επιδίδονταν σε ένα όργιο τιτιβισμάτων, όπως και την ώρα ετούτη, που το ίαμα βράζει.

Το άρωμα των ανθισμένων δέντρων ήταν μεθυστικό - λεπτό, αλλά δυνατό. Ποτέ δεν είχα προσέξει το άρωμα των ανθέων της καρυδιάς! Ούτε τα μικρά στρογγυλά θηλυκά της άνθη (που χρησιμοποιούνται για το ίαμα). Εισέπνευσα όλο αυτό το θαύμα με καρδιά γεμάτη ευγνωμοσύνη.

Ευγνώμων για την ομορφιά, την ησυχία, την ειρήνη, το άρωμα, την αφθονία, την προθυμία των δέντρων να θυσιάσουν μερικά από τα άνθη και τα φύλλα τους. Ευγνώμων. Ευγνώμων για τα δέντρα, για τον άνθρωπο που τα φύτεψε, για τα στοιχεία που τα έθρεψαν, ευγνώμων για τη σοφία τους. Ευγνώμων για την προστασία που θα προσφέρουν ως ανθοϊαμα.

Με την καρδιά μου γεμάτη ευγνωμοσύνη διέσχισα τον κάμπο και ήρθα στις πηγές με τα μικρά ιερά, όπου βρίσκεται και η Ζωοδόχος Πηγή, και όπου ρυάκια ρέουν για να συναντήσουν τα ποτάμια που συναντούν άλλα ποτάμια μέχρι να φτάσουν στη θάλασσα. Γέμισα τη νέα εμαγιέ κατσαρόλα με νερό πηγής, και άναψα το γκαζάκι πάνω σε ένα ξύλινο τραπέζι πικνικ. Περπάτησα τριγύρω. Την περασμένη Παρασκευή εδώ είχε πανηγύρι, και ο τόπος είχε κυριολεκτικά ξυριστεί από τα χόρτα (αλλά όχι δυστυχώς από τα διάφορα πλαστικά και σπασμένα γυαλιά).

Κάποια στιγμή ήρθε ένας άντρας με ένα ντόμπερμαν. Μιλήσαμε λιγάκι. Μου είπε πως είναι εκπαιδευτής αστυνομικών σκύλων, και οτι το ζωάκι ήταν σε διαδικασία εκπαίδευσης. Παρότι το ένιωσα φιλικό δεν το πλησίασα, γιατί δεν ήθελα να πάω πίσω την εκπαίδευσή του. Σκέφτηκα: ένας σκύλος προστασίας, που εκπαιδεύεται να προστατεύει ζωές, μαζί με τον εκπαιδευτή του, την ώρα που εγώ φτιάχνω ένα ίαμα προστασίας (που στο παρελθόν έχει προστατεύσει τη δική μου ζωή, τη δική μου ψυχική ακεραιότητα).

Η κατσαρόλα στο γκαζάκι άργησε να βράσει, κι έπρεπε να αφήσω το ίαμα άλλη μισή ώρα χωρίς καπάκι. Μέσα του έπεσαν και οι στάλες της βροχής. Εφτιαξα πολύ! Ηρθε και η Ζωή κι έκατσε μαζί μου στο υπόστεγο, και μιλήσαμε. Θα φτιάξει κι εκείνη το ίδιο, με τη μέθοδο του ήλιου, και θα συγκρίνουμε τη δραστικότητα. Για να δούμε. Ο Μπαχ έφτιαχνε την καρυδιά με τη μέθοδο του βρασμού: είτε γιατί στην Αγγλία ο καιρός την άνοιξη έχει πολλές συννεφιές, είτε επειδή τα μαθήματα που έχει να διδάξει η καρυδιά προέρχονται από τον κόσμο "εδώ κάτω", από το πυρ των δοκιμασιών της εδώ ζωής μας...

Είναι ένα σκούρο καφέ αρωματικό υγρό. Το εμφιάλωσα - μικρά καφέ σωματίδια κόλλησαν στο φίλτρο, και χρειάστηκε να το αλλάξω 2-3 φορές. Εδωσα ένα μπουκάλι στη Ζωή και κράτησα το υπόλοιπο. Νομίζω θα ποτίσω και τα φυτάκια μου με αυτό, και θα δώσω ένα μπουκάλι σε έναν αγρότη ο οποίος αγαπά τους πειραματισμούς. Για να δούμε τι θα γίνει! Ενθουσιάζομαι από την προσμονή, κι από την ίδια μου την περιέργεια!

Προσεγγίζω το Αρχέτυπο της Καρυδιάς: σήμερα οι καρυδιές φαίνονται σαν να λάμπουν και να μου μιλούν, και τις ξεχωρίζω ακόμα και από πολύ μακριά (όλος ο κάμπος έχει σειρές από 5-10 καρυδιές στη σειρά σε σημεία του, μάλλον παλιά σύνορα ιδιοκτησίας). Η καρυδιά εκλύει μία ουσία, τη γιουνγκλόνη, που δεν επιτρέπει σε πολλά φυτά να ζήσουν κοντά και γύρω της - με άλλα λόγια αυτοπροστατεύεται, οριοθετεί το δικό της χώρο. Τα φύλλα της έχουν εντομοαπωθητικές ιδιότητες, και γι αυτό τα παλιά χρόνια έβαζαν τα άλογα να ξεκουραστούν κάτω από τις καρυδιές, για να ανακουφιστούν από τα τσιμπήματα των εντόμων. Ο καρπός της, το γνωστό μας καρύδι, μοιάζει με κρανίο που περιέχει έναν εγκέφαλο: στο εγκέφαλο εδράζει το "μυαλό" μας και οι σκέψεις μας. Το πράσινο περικάρπιο κάνει τον καρπό να μοιάζει με άγουρο δαμάσκηνο, αλλά είναι τόσο πικρό που κανένα ζώο ή πτηνό δεν αντέχει να το φάει (η προστασία, και πάλι)! Το λατινικό της όνομα είναι Junglans (regia, η συνήθης ποικιλία που τρώμε), δηλαδή "η βάλανος του Δία". 

Μέσα στο μικρό δασάκι που μάζεψα τα άνθη, υπήρχε κρυμμένο ένα εκκλησάκι, αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Μεταμόρφωση σημαίνει αλλαγή και μετάβαση σε μία νέα μορφή. Το ίαμα της καρυδιάς κάνει ακριβώς αυτό: προστατεύει τη δική μας εσωτερική μεταμόρφωση, τη δική μας εσωτερική αλλαγή. Θωρακίζει τη σκέψη μας από τα βέλη των σκέψεων των άλλων, μας "κρύβει" λιγάκι από τα μάτια του κόσμου. Είναι ένα ίαμα για όλους εμάς που θέλουμε να παραμείνουμε ανενόχλητοι και απερίσπαστοι από τα αλλότρια συναισθήματα και αντιλήψεις των γύρω μας (που σχετίζονται με τις επιλογές και την εργασία και τις δικές μας αλλαγές). Γι αυτό συχνά ενδείκνυται στις φάσεις αλλαγών και μεταβάσεων (νέα εργασία, νέο μωρό, νέα συμβίωση, διαζύγιο, κτλ). Πρόκειται για ένα ίαμα που προστατεύει την εσωτερική μας ακεραιότητα από τις έξωθεν επιδράσεις, ειδικά σε περιόδους μετάβασης (ποιές είναι οι έξωθεν επιδράσεις; το μάρκετινγκ, η "κοινή γνώμη", η πίεση από τους ομηλίκους, οι ψυχικές επιθέσεις, η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία...). Οχι πως το καταλαβαίνουμε όλο αυτό, απαραίτητα: αλλά συμβαίνει συχνά να εξανεμίζεται "αναίτια" ο ενθουσιασμός ή η διάθεσή μας να κάνουμε κάτι που το θέλαμε πολύ, και να παλινδρομούμε σε σκέψεις και απόψεις που δεν είναι "δικές μας"...

"Η καρυδιά είναι το ίαμα για τα στάδια που περνάμε, την οδοντοφυία, την εφηβεία, την εμμηνόπαυση. Για τις μεγάλες αποφάσεις της ζωής μας όπως την αλλαγή θρησκεύματος, την αλλαγή εργασίας, την αλλαγή χώρας. Το Ιαμα γι αυτούς που πήραν την απόφαση να κάνουν το μεγάλο βήμα στη ζωή, να σπάσουν τους δεσμούς τους με τις κατεστημένες συμβάσεις, να αφήσουν πίσω τους τα παλιά όρια και περιορισμούς και να ξεκινήσουν έναν νέο δρόμο" Δρ. Εντουαρντ Μπαχ.

Μη στέκεσαι

Το είχα βρει παλιά σε μια ποιητική ανθολογία, και έλεγε "ανωνύμου". Το είχε στείλει στους γονείς του ένας νεαρός άγγλος στρατιώτης που υπηρετούσε στη Β. Ιρλανδία, να ανοιχτεί και να διαβαστεί στην περίπτωση του θανάτου του. Τώρα το γκούγκλ με πληροφορεί πως γράφτηκε από μία σύγχρονη αμερικανίδα, την Μαίρη Ελίζαμπεθ Φράι (1905-2004). Το είχε γράψει πάνω στην καφετιά σακούλα του μανάβη για την εβραιοπούλα που ζούσε στο σπίτι της και δεν μπόρεσε να παραστεί στην κηδεία της μητέρας στη Γερμανία. 

Μη Στέκεσαι στον Τάφο μου και Κλαίς

Μη στέκεσαι στον τάφο μου και κλαίς.

Δεν είμαι εκεί. Ούτε κοιμάμαι.

Είμαι χίλιοι ανέμοι που φυσούν.

Είμαι οι διαμαντένιες λάμψεις του χιονιού

Οι ηλιαχτίδες του ώριμου σταριού

Του φθινοπώρου η απαλή βροχή.

Μέσα στην ησυχία του πρωιού όταν ξυπνάς

είμαι το γρήγορο φτερούγισμα προς τα ψηλά

πουλιών που ήσυχα πετούν σε κύκλους.

Είμαι της νύχτας τ' απαλά αστέρια.

Μή  στέκεσαι στον τάφο μου και κλαίς.

Δεν είμαι εκεί. Δεν πέθανα ποτέ.

(μετάφραση: Ελενα Γκώγκου)

Τελετουργίες Περάσματος *

Μια φορά κι έναν καιρό, οι άνθρωποι θεωρούσαν σημαντικό το να σηματοδοτήσουν (και να νοηματοδοτήσουν, και να εορτάσουν) το "πέρασμά" τους από τη μία φάση ζωής στην επόμενη. Θυμάμαι να διαβάζω στην εφηβεία μου ένα μυθιστόρημα σχετικά με την πορεία που κλήθηκε να κάνει ένα παιδί μιας φυλής Αβορίγινων ("walkabout") προκειμένου να κατακτήσει τη θέση του ενήλικα/ισότιμου μέλους της φυλής του. Μέχρι τότε το μόνο "πέρασμα" που μπορούσα να σκεφτώ ήταν η εμμηναρχή μου, η οποία με έβαζε μεν στις τάξεις των δυνάμει μητέρων, αλλά ούτε γιορτάστηκε ούτε αναγνωρίστηκε ποτέ με τη δέουσα (για μένα, τότε) επισημότητα (αντίθετα, ήταν κάτι για το οποίο έπρεπε να ντρέπομαι και να "κρύβομαι").

Τι σημαίνει για ένα κορίτσι 12 χρόνων η εμμηναρχή του; Τι σημαίνει για ένα 15χρονο αγόρι το σπάσιμο της φωνής του;

Η πορεία ενός νεαρού Αβορίγινου μπορεί να διαρκέσει μέχρι και 6 μήνες, και η απόσταση που διανύει μπορεί να φτάνει και τα 1000 χιλιόμετρα μέσα στην έρημο. Είναι ένα ταξίδι για το οποίο προετοιμάζεται πολλά χρόνια ίσως, από τους γεροντότερους, μαθαίνοντας τα βρώσιμα φυτά, το πώς να βρίσκει νερό, μαθαίνοντας τα τραγούδια (songlines) βάσει των οποίων θα καθορίσει τη διαδρομή του. Κάποιες φορές η πορεία αυτή θα περάσει από τους ιερούς τόπους των προγόνων του, και οι διαδρομές αυτές μετριούνται παραδοσιακά με τραγούδια (όπως ακριβώς μετρούν τις διαδρομές τους στη θάλασσα οι Πολυνήσιοι θαλασσοπόροι). Είναι μια πορεία επιβίωσης, ενδοσκόπησης, μύησης. Ο νεαρός καλείται όχι μόνο να επιβιώσει, αλλά να σκεφτεί βαθειά το νόημα της ζωής του και την υπηρεσία που θα προσφέρει στην κοινότητα. Καλείται να ακούσει την εσωτερική του φωνή, να ονειρευτεί, να μείνει μόνος με τον εαυτό του, και να μείνει ζωντανός (βασικό, μέσα στην έρημο, χωρίς προμήθειες ή εξοπλισμό πέρα από ένα δερμάτινο "βρακί"), σε ηλικία μεταξύ 10 και 14 ετών.

Σε κάποιες χώρες του δυτικού κόσμου, όταν τελειώνουν τα παιδιά το λύκειο δεν πάνε κατευθείαν στο πανεπιστήμιο αλλά κάνουν ταξίδια - ταξίδια στον κόσμο, ταξίδια εθελοντισμού με οργανώσεις διάφορες, δοκιμάζουν τον εαυτό τους εργαζόμενα σε διάφορες χώρες ή/και δουλειές, κάνοντας το δικό τους walkabout ίσως, με το δικό τους τρόπο. Ξαναγυρνούν στη χώρα τους, να σπουδάσουν. Κάποια παιδιά, έχοντας ανακαλύψει οτι αυτό που είχαν ξεκινήσει να σπουδάζουν δεν τους ταιριάζει όσο πίστευαν, αλλάζουν αντικείμενο, ή αλλάζουν ζωή τελείως, ακολουθώντας το όνειρό τους...

Μέσα στον σύγχρονο κόσμο των μεγαλουπόλεων με τα φώτα, τη φασαρία των τόσων μηχανών, τις απαιτήσεις της κάθε στιγμής (από την ηλικία που πάει ένα παιδί στον παιδικό σταθμό μέχρι τον υπερήλικα παπού), δεν υπάρχει χώρος ούτε χρόνος σιωπής ή ενδοσκόπησης. Εχουμε παγιδευτεί σε έναν διαρκή στρόβιλο υποχρεώσεων, έναν φαύλο κύκλο κυνηγιού ποσοτικών επιδόσεων (πόσα χρήματα, πόσα παιδιά, πόσα πτυχία, πόσο πλούσιο βιογραφικό, πόσα ταξίδια, πόσους φίλους ή ακολούθους στα κοινωνικά δίκτυα, πόσους μαθητές, πόσες εκθέσεις, πόσα σεμινάρια, κτλ κτλ), που είναι θαύμα εάν κατορθώσουμε να μείνουμε λίγη ώρα στη σιωπή. Και αν το κάνουμε, το κάνουμε στα αυστηρά καθορισμένα πλαίσια του "μαθήματος διαλογισμού" ή "γιόγκα".

Χρειαζόμαστε μια διακοπή. Οχι διακοπές, γιατί κι αυτές βαρύνονται από άλλα αστικά καταναλωτικά "πρέπει". Μια παύση. Να φύγουμε από τα δεδομένα, πεπατημένα μονοπάτια: να βρούμε τα δικά μας. Αυτό γίνεται ακόμα πιο επιτακτικό όταν βρισκόμαστε σε προσωπικά μεταίχμια, σε προσωπικές μεταβάσεις ή μεγάλες προκλήσεις ζωής. Να βρούμε τη δική μας "τελετουργία περάσματος".

Υπάρχει μία νέα τάση επιστροφής στη φύση (και επιστροφής στο μέλλον!) που λέει οτι κάποια στιγμή μέσα στη ζωή μας πρέπει να απομακρυνθούμε, να αποσυρθούμε στα ενδότερα του εαυτού μας, να εσωστραφούμε - και ο καλύτερος τόπος και τρόπος να το κάνουμε αυτό είναι να βγούμε έξω από τη "ζώνη άνεσής" μας, στη φύση. Να περπατήσουμε μόνοι, με τον εαυτό μας και τα ερωτήματά μας, τις απογοητεύσεις και τις προσδοκίες μας, τον πόνο και τη χαρά μας, το φόβο και το θάρρος μας. Να βρεθούμε σε συνθήκες αλλιώτικες, και ασυνήθιστες. Να γεμίσει τόσο η καρδιά μας από δέος, ομορφιά, αγάπη, ευγνωμοσύνη που το μυαλό μας να σωπάσει πια τη φλυαρία του, και να ζήσουμε τη σιωπή, το άχρονο, τη βαθειά εκείνη αίσθηση του "είμαι εδώ τώρα".

Είναι η ευκαιρία μας να βρεθούμε κοντύτερα στον αληθινό εαυτό μας, να μας δούμε καλύτερα, καθαρότερα. Σε κάποιες παραδόσεις αυτό όλο έχει ένα όνομα: vision quest, αναζήτηση οράματος. Είναι η ευκαιρία να αναρωτηθούμε εκ νέου: 

ποιός είναι ο σκοπός μου; 

σε τι είμαι καλός; 

τι έχω καταφέρει μέχρι σήμερα;

ποιά είναι τα χαρίσματά μου; 

πώς θέλω να τα μοιραστώ; 

ποιόν και τι θέλω να υπηρετήσω σε αυτή τη ζωή; 

τι θέλω να αφήσω πίσω μου; 

ποιές πληγές μου χρειάζονται θεραπεία; 

από ποιά πηγή αντλώ τη δύναμή μου; 

ποιό είναι το όραμά μου για τον κόσμο; 

(ή ότι άλλο έχει νόημα για μας την ώρα εκείνη)

Για τους ανθρώπους που εργάζονται για την καλυτέρευση/αλλαγή του κόσμου μας, τους ακτιβιστές της  γης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, για τους μέντορες των εφήβων, για τους καλλιτέχνες και τους θεραπευτές, για όλους εμάς που μας καταβάλει η κούραση της διαρκούς προσπάθειας για κάτι που νιώθουμε να ξεπερνά κατά πολύ τις  δυνάμεις μας, αυτή η διαδικασία αποδίδει μεγάλα και σημαντικά αποτελέσματα. Μπορεί να είναι μία διήμερη (ή πολύημερη) πορεία σε ορεινά μονοπάτια, μία νύχτα μόνοι στο δασος, μια υποστηρικτική κοινότητα σιωπής σε κάποιο νησί, μερικές μέρες σε παραθαλάσσιο σπήλαιο... Παίρνουμε δύναμη και νέα έμπνευση, βαθαίνουμε το όραμά μας, πατάμε πιο γερά στα πόδια μας γιατί έχουμε μάθει πράγματα για τον εαυτό μας που δεν θα τα προσεγγίζαμε αλλιώς. Οταν αφηνόμαστε στην ενέργεια της φύσης, αποκτούμε εμπιστοσύνη στην ροή των πραγμάτων και στον εαυτό μας. 

Και όταν γυρίζουμε πίσω, στον "πολιτισμό", είναι συχνά απαραίτητη μια μικρή γιορτή: μία ευχαριστία στη φύση, στον εαυτό μας, στη διαδικασία ολόκληρη και στους ανθρώπους που την υποστήριξαν (που φρόντισαν τα παιδιά και τον κήπο μας, που μας φιλοξένησαν, που μας δάνεισαν το αυτοκίνητό τους για να τρέχουμε στις ραχούλες, που μας έδωσαν προκαταβολή για εκείνο το κεφάλαιο που χρωστάμε ή άδεια από τη δουλειά...). 

Γιορτή μπορεί να σημαίνει ένα τραπέζι, μια μουσική μάζωξη στο σπίτι, μια μικρή τελετή ευχαριστίας, μία ευχαριστήρια κάρτα ζωγραφισμένη και γραμμένη με το χέρι και την καρδιά μας,  ένα έργο τέχνης, γιορτή μπορεί να είναι και η αφήγηση της ίδιας της ιστορίας που ζήσαμε.

* Κανονικά, αυτό που ονόμασα "τελετουργίες περάσματος", ονομάζεται "διαβατήριες τελετές", αγγλικά 'rites of passage'.

Το Πέμπτο Στοιχείο

Ο κόσμος μας απαρτίζεται από 4 στοιχεία: γη, νερό, αέρα, και φωτιά. Οι παλαιοί αλχημιστές μιλούσαν για 4 αντίστοιχες καταστάσεις της ύλης: στέρεη, υγρή, αέρια, και πυρώδη. Βρίσκονται παντού, και οι τέσσερεις, έστω και αν κάποια προεξάρχει κάποιες φορές: στο σώμα μας έχουμε νερό, αέρα, στέρεο στοιχείο, και θερμότητα. Ετσι συντηρείται η ζωή, έτσι συντηρείται και η Γη. Ανάλογα τη λειτουργία που επιτελούν κάθε φορά, τα στοιχεία βρίσκονται σε δυναμική ισορροπία μέσα στο κάθε τι. Βοηθούν και συμπληρώνουν και τροποποιούν το ένα το άλλο, και έτσι παράγονται όλα τα φαινόμενα: τα φυσικά, αλλά και τα "μεταφυσικά"!

Εχουμε επίσης 4 κατευθύνσεις στον ορίζοντα: βορρά, νότο, ανατολή και δύση, που σχηματίζουν έναν σταυρό (αρχέτυπο σύμβολο κι αυτό) εγγεγραμμένο μέσα σε κύκλο, μια που ο ορίζοντάς μας είναι πάντα ένας κύκλος. Οι Ινδιάνοι της Βόρειας Αμερικής έφτιαχναν τον "θεραπευτικό κύκλο" (medicine wheel) τιμώντας την ισορροπία των στοιχείων της γης (που θεωρούσαν οτι φέρνει την αληθινή θεραπεία).

Ομως ο κύκλος έχει ένα κέντρο, το περιέχον έχει ένα περιεχόμενο.

Πίσω από τα 4 στοιχεία, υπάρχει μία "δύναμη", μία "διάνοια", ένας "νόμος" (μπορούμε ίσως να της δώσουμε πολλά ονόματα ακόμα και ιδιότητες) που ζωογονεί, ενοποιεί, ρυθμίζει, νοηματοδοτεί, εναρμονίζει, συνέχει και τακτοποιεί τα 4 στοιχεία προκειμένου να εκδηλώσουν τις ιδιότητές τους σε κάθε μορφή που μας περιβάλλει.

Βρίσκεται μέσα και πίσω από κάθε μορφή, άνθρωπο ζώο φυτό και ορυκτό. Βρίσκεται ανάμεσα στα άτομα που αποτελούν ομάδες / συλλογικότητες κάθε φύσεως μορφής πρόθεσης και κατεύθυνσης: δεν είναι ούτε καλό ούτε κακό, απλά Είναι. Υπάρχει. Σαν το νερό για τα ψάρια, μας είναι αόρατο και απροσδιόριστο, απερίγραπτο, δεδομένο, φυσικό, και γι αυτό σπάνια του δίνουμε την πρέπουσα σημασία.

Οι αρχαίοι Κέλτες, όταν έκαναν τελετές ευγνωμοσύνης/ευχαριστίας, στρέφονταν στα 4 σημεία του ορίζοντα, τα αντιστοιχούσαν με τα 4 στοιχεία (στο βορρά η γη, στο νότο η φωτιά, στην ανατολή ο αέρας, στη δύση το νερό) και μετά στρέφονταν στο κέντρο του κύκλου, και ευχαριστούσαν το Πνεύμα.

Το Πνεύμα: που "όπου θέλει πνεί", που διαπνέει τα πάντα και εμπνέει τους πάντες. Που είναι Ενα, και είναι και πολλά συγχρόνως. Που όσες κι όποιες λέξεις αν προσπαθήσεις να βρείς να το περιγράψεις, πάντα θα αφήνεις απέξω από την περιγραφή το μεγαλύτερο και μυστηριωδέστερο κομμάτι του. Που δεν το χωράει ο νους μας (γιατί με λέξεις σκέφτεται και συνδιαλέγεται), που δεν πιάνεται με τα χέρια μας, δεν το οσφραίνεται η μύτη μας, δεν το γεύεται ο ουρανίσκος μας, δεν φαίνεται με τα μάτια, δεν ακούγεται πουθενά. Αλλά κάποτε, στις ήσυχες και έντονες ώρες μας, το νιώθουμε, το συλλαμβάνουν οι κεραίες μας οι μυστικές και εν πολλοίς αχρησιμοποίητες. 

Το συνοδεύει η χαρμολύπη. Ετσι, που όταν είμαστε στην κατάσταση αυτή, τη χωρίς λόγια, την ήσυχη και συγχρόνως έντονη, οι γύρω μας μπορεί να νομίζουν πως είμαστε λυπημένοι.

Είναι ένα το Πνεύμα, ή πολλά; Οι Σούφι είχαν το ρόδι για σύμβολο του Πνεύματος. Πολλά μέσα στο Ενα. Εμείς λέμε: το πνεύμα του δάσους, το πνεύμα του ζώου, το πνεύμα του ανθρώπου, το πνεύμα της ομάδας, το πνεύμα της βροχής, τα πνεύματα της φύσης. Ολα υπάρχουν, όλα είναι εκεί, όλα μπορούμε να τα νιώσουμε αν εξασκήσουμε επαρκώς τις "κεραίες" μας, αν αφεθούμε να ακούσουμε την πιο ήσυχη και απαλή φωνή εντός μας. Ολα παίζουν το δικό τους μέρος, τη δική τους μοναδική παρτιτούρα μέσα στη μεγάλη ορχήστρα της ζωής. 

Εντούτοις, φαίνεται πως όλα τα όργανα και όλοι οι εκτελεστές μετέχουν σε Μία συμπαντική μελωδία (Uni+verse, Ενα τραγούδι) και συντονίζονται από Εναν μαέστρο: το Πνεύμα, το πέμπτο στοιχείο μέσα στη φύση.

Η Εποχή των Μεταβάσεων

Υπάρχει μια διάχυτη θλίψη στην ατμόσφαιρα, μια βαριά θλίψη διάχυτη στον κόσμο. Σε κάποιους εμφανίζεται ως αίσθηση ανημπόριας και ματαιότητας, σε κάποιους ως θυμός (τυφλός ή στοχευμένος), κάποιοι προσπαθούν να την συνδέσουν με την προσωπική τους  ζωή (τους φταίει η δουλειά ή το σπίτι τους, τα παιδιά ή οι γονείς τους, η πόλη τους, κτλ). Κάποιοι καταφεύγουν σε θεωρίες διάφορες γιατί η θλίψη δεν αντέχεται, αναστατώνει το είναι, και χρειαζόμαστε το στήριγμα του νου μας για να νιώσουμε ασφαλείς.

Ολοι οι πολιτισμοί μέχρι σήμερα βασίζονται σε ιδέες, αφηγήματα, και μυθολογίες: για το τι είναι καλό και κακό, τι εφικτό και τι ανέφικτο, τι επιθυμητό και τι ανεπιθύμητο, τι σημαίνει επιτυχία και τι αποτυχία, ποιά είναι - και πώς ορίζεται - η θέση του ανθρώπου σε σχέση με τους ομοίους του και με την υπόλοιπη δημιουργία, ποιά δύναμη και πώς κυβερνάει τον κόσμο, και ούτω καθεξής. Οι ιδέες μας είναι οι βεβαιότητές μας: ο άνθρωπος είναι κυρίαρχος της φύσης, η επιστήμη και η τεχνολογική πρόοδος θα λύσουν όλα μας τα προβλήματα, η σύγχρονη ιατρική έχει φάρμακα για όλες τις ασθένειες, η βουλή είναι το εχέγγυο της δημοκρατίας, το σχολείο μας μαθαίνει σημαντικά και αναγκαία για τη ζωή μας πράγματα. Και ούτω καθεξής.

(Κι όμως. Κάποιοι από μας έχουν από καιρό αρχίσει να μην νιώθουν τόσο καλά με όλα αυτά. Αντιδρούμε ενστικτωδώς, δεν μας φαίνεται σωστό να μισούμε τις Δευτέρες και να ζούμε για το Σαββατοκύριακο, π.χ. Ούτε μας φαίνεται φυσιολογικό - πλέον - τα παιδιά μας να μαθαίνουν για τη ζωή μόνο μέσα από τα σχολικά εγχειρίδια, κλεισμένα σε 4 τοίχους)

Οι δομές γύρω μας, οι σιγουριές, τα δεδομένα καταρρέουν. Η δημοκρατία δεν κατοικεί πλέον μέσα στη βουλή (στην Ελλάδα αυτό το μάθαμε με πολύ πόνο). Τα πολιτικά τα οικονομικά και τα ιατρικά σκάνδαλα βγαίνουν στην επιφάνεια με τρελλούς ρυθμούς. Η ζωή μας επάνω στον πλανήτη γίνεται όλο και πιο επισφαλής, λένε οι επιστήμονες. Ολο και περισσότερων τα μάτια ανοίγουν καθημερινά σε μία πραγματικότητα που καταρρίπτει όλα αυτά που είχαμε αποδεχτεί ως σωστά, ιερά, ακλόνητα στην αλήθεια τους. Πράγματα που μέχρι τώρα έμεναν κρυφά βγαίνουν στο φως, κι εμείς στεκόμαστε ενεοί, κουνάμε το κεφάλι μας, κλαίμε, φωνάζουμε... Και νιώθουμε στο πετσί μας οτι αυτός ο κόσμος δεν στέκει με τη λογική μας!

Ολο και περισσότερα κινήματα αναδύονται - για τα δικαιώματα της φύσης, των ζώων, για τα "κοινά αγαθά", για τα δικαιώματα των κατατρεγμένων και των καταπιεσμένων, για μια νέα οικονομία ("του δώρου", όπως λέγεται), για εναλλακτικά νομίσματα, για εναλλακτικούς τρόπους θεραπείας, για κοινωνίες σεβασμού της διαφορετικότητας, για εναλλακτικές κοινότητες... Οι φωνές της αλλαγής πληθαίνουν, και ακούγονται δυνατότερες (και σε κάποιους θελκτικότερες).

Αλλά ακόμα και όσοι από εμάς έχουμε πεισθεί πως ο τρέχων πολιτισμός μας δεν υπηρετεί τις αξίες μας και πρέπει να αλλάξει, βρισκόμαστε μπροστά σε ένα χάσμα: ανάμεσα στον κόσμο που θέλουμε να αφήσουμε πίσω μας, και στον κόσμο που δεν έχει ακόμα δημιουργηθεί, που δεν έχει ακόμα φανεί. Ανάμεσα στο γνωστό (που δεν το θέλουμε, αλλά το ξέρουμε και αντιπροσωπεύει την ασφάλεια του γνωστού) και στο άγνωστο, που από μόνο του είναι τρομακτικό σαν σκέψη. Ανάμεσα σ'  αυτό που έχουμε μάθει κι έχουμε συνηθίσει, και σ' αυτό που μόλις και μπορούμε να το υποπτευθούμε ή να το ψηλαφήσουμε με τη φαντασία μας. Ανάμεσα σ' αυτό που πεθαίνει και σ' αυτό που δεν έχει ακόμα γεννηθεί. Είμαστε στο ενδιάμεσο κενό.

Πίσω μας ο παλιός κόσμος μας τραβάει σθεναρά με τα κάθε είδους πλοκάμια του (δεν θέλει να τελειώσει, παλεύει για τη ζωή του). Μπροστά μας η νέα άγνωστη αχαρτογράφητη χώρα μας τρομάζει και μας έλκει συγχρόνως: είναι το μέλλον μας το αναπόφευκτο. Χάνουμε το οικείο, και φοβόμαστε το άγνωστο. Η απώλεια έχει θλίψη και πένθος.

Είναι μια ώρα ιερή, ώρα σιωπής και ώρα θλίψης. Η εκλογίκευση δεν ωφελεί, ούτε η άρνηση. Κάτι μέσα μας γνωρίζει οτι εάν δεν το ζήσουμε ως το βάθος του όλο αυτό θα μείνουμε μισοί, δεν θα περάσουμε απέναντι, θα μένουμε βασανιστικά μετέωροι εσαεί. Ο νέος κόσμος μας καλεί.

Οι μεταβάσεις είναι πάντα επικίνδυνες, τρομακτικές. Χρειάζονται χρόνο και σιωπή. 

Χρειάζονται αυτή την επαφή με τον βαθύτερο εαυτό που είναι και το μοναδικό ουσιαστικό μας στήριγμα. Για πολλούς ανθρώπους αυτή είναι η ώρα που αναζητούν ακριβώς αυτόν τον εαυτό, τον εαυτό που γνωρίζει το νόημα της ζωής του, τον εαυτό στον οποίο θα πατήσουν έτσι ώστε το βήμα τους να μην είναι μετέωρο. Κάποιοι το λένε Πνεύμα, Ψυχή, ή Θεό. Κάποτε το όνομα και ο τίτλος είχαν τεράστια σημασία, και διαχώριζαν τους ανθρώπους σε δόγματα, σέχτες, ή κάστες (οι οποίες μεταξύ τους  βρίσκανε αφορμές  να διαφωνούν ή και να αλληλοσκοτώνονται). Στην παρούσα φάση δεν έχει πλέον σημασία. Βρισκόμαστε όλοι στο ίδιο καράβι, στο ίδιο κενό, στο ίδιο πένθος. "Κοινή γαρ η τύχη και το μέλλον αόρατον". Ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο επίκαιρο αυτό το ρητό!

Παρότι δεν ξέρουμε σχεδόν τίποτα για τη νέα αχαρτογράφητη "χώρα" στην οποία κατευθυνόμαστε, ένα είναι σίγουρο: μεταβαίνουμε από μια νοοτροπία χωριστικότητας σε μια νοοτροπία αλληλοσύνδεσης και ενσυναίσθησης (αυτή είναι η γενική κατεύθυνση, από το βασίλειο του νου στο βασίλειο της καρδιάς). Και επειδή τίποτα δεν είναι σίγουρο και δεδομένο στις λεπτομέρειές του, όλα είναι ανοιχτά και υπό διαπραγμάτευση, κάποιοι από μας συνειδητοποιούμε οτι είναι στο χέρι μας (στο χέρι όλων μας) να δημιουργήσουμε αυτή τη νέα χώρα. Στο χέρι μας να γράψουμε τα νέα μας πεπρωμένα, με τέχνη και μεράκι, στο χέρι μας να ζωγραφίσουμε τις λεπτές αποχρώσεις της νέας αρμονικής μας συνύπαρξης.

Δεν είναι περίοδος βιασύνης, κι ας αδημονούμε. Το ωραίο, εξάλλου, είναι κάτι που γίνεται στην ώρα του. Που ωριμάζει.

https://www.youtube.com/watch?v=Z0GFRcFm-aY